زندگینامه بهاءالدین خرمشاهی تاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است .
زندگینامه بهاءالدین خرمشاهی در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند .
مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند .
در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسندگان .
قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این هم صحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم .
در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” بهاءالدین خرمشاهی ” ، نویسنده و شاعر پارسی زبان و خالق اثر جاودانه “ذهن و زبان حافظ” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند .
زندگینامه بهاءالدین خرمشاهی
بهاءالدین خرمشاهی متولد فروردین ماه سال ۱۳۲۴ هجری شمسی در استان قزوین است وی درباره خود می گوید:
«من به چند روایت و اختلاف در روز دوازدهم فروردین ۱۳۲۴ دیده به جهان گشودم . همه عشقم به ادبیات فارسی و علوم قرآنی و علوم اسلامی معطوف بوده و هست.».
بها الدین خرمشاهی ، نکته سنج و باریک بین است، تلاشگر و کوشنده و جستجوگر است.آثار او لبریز از تنوع است لطف بیان دارد و زبانش بسیار گیرا و شیرین است و به راحتی بر دل می نشیند. محقق و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی است، شاعر و مترجم و مصحح و منتقد و ویراستار و دایرهٔ المعارف نویس است. و هر چند یکبار به خودش لقب «مؤلف و مترجمی پراکنده کار» داده است ، اما متفنن نیست .
بدون تردید در دو زمینه تخصصی قرآن پژوهی و حافظ پژوهی تبحر خاصی را داراست.پدر او نخستین معلم علم و ادب و شیوه زندگانی اوست. و اگر عربیتی آموخته باشد بواسطه ی وجود پدر بوده است. درباره اش می گوید :
«اولین معلم قرآنی و عربی من پدرم بود. گاهی در ایام تحصیل در دانشگاه بین من و پدرم نامه های عربی رد و بدل می شد که ایشان از این کار بسیار به وجد می آمدند. هر چند که عربی هر دوی ما عجمی بود.»
بهاءالدین خرمشاهی در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی ایام دبیرستان را به اتمام رساند و با شرکت در نخستین دوره کنکور رد می شود. چرا؟ می گوید: «من می بایست امتحان ادبی می دادم در حالی که دانش آموز رشته طبیعی بودم . اما با خواندن کتابهای ادبی در سال بعد موفق شدم در دانشگاه تهران و دانشگاه شیراز، در رشته ادبیات فارسی قبول شوم. در ضمن در حد فاصل ردی اول و قبولی دوم یک سال فاصله زمانی وجود داشت که من در همان خلال به دانشگاه ملی (آن روزگار) که در همان سال تأسیس شده بود رفتم. وجه تسمیه ملی برای این دانشگاه بیشتر به علت پرداخت شهریه اش بود. لاجرم پدرم از یکی از نزدیکان وام گرفت تا من بتوانم وارد دانشکده پزشکی شوم و شهریه سنگین ۵ هزار تومانی اش را پرداخت نمایم .
اما این رشته دانشگاهی برای من چندان دوامی نداشت چرا که بهاءالدین خرمشاهی دلی درگیر ادبیات و سری در سودای عربیت داشتم و لاجرم از رشته پزشکی انصراف داده و سال بعد با قبولی در کنکور وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدم.» خرمشاهی در دانشگاه تهران، نزد اساتیدی چون دکتر پرویز ناتل خانلری، دکتر ذبیح الله صفا، دکتر فره وشی، استاد پورداوود، استاد عبدالحمید بدیع الزمانی کردستانی، دکتر سید صادق گوهرین، دکتر مهدی محقق، دکتر سید جعفر شهیدی و… تلمذ می نماید .
با این وجود بهاءالدین خرمشاهی ، دکتر عبدالحمید بدیع الزمانی را دومین معلم قرآنی خود بر می شمارد و می گوید: «هر هفته در محضر و کلاس او سؤالاتی که در حین قرائت قرآن برایم موضوعیت می یافت مطرح می کردم. بهاءالدین خرمشاهی در سال ۱۳۴۷ از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران فارغ التحصیل شده و پس از گرفتن لیسانس رشته ادبیات، رشته کتابداری را برگزیده و سپس به انجمن حکمت و فلسفه می رود. از بارزترین علایق در زندگی بهاءالدین خرمشاهی قرآن می باشد و قرآن پژوهی. وی درباره اش می گوید
«اصلاً بدین صورت نیست که هر کسی تحصیلکرده باشد بتواند قرآن را بفهمد و گاهی حتی از عهده روخوانی قرآن نیز برنمی آیند تا چه رسد به فهم عبارات و تفسیر قرآن، که در حقیقت این روند روخوانی و فهم عبارات و تفسیر مستلزم یک عمر جهد و ممارست و عشق و علاقه است که عمری پنجاه ساله می طلبد تا شخص از عهده آن برآید. بنده شاید به تقریب حدود چهل سال از عمرم را صرف این کار کرده ام و فعالیتهای مستمری در حوزه قرآن پژوهی و حافظ پژوهی نمودم و با یک نگاه اجمالی در می یابم که حتی همین مدت طولانی نیز هنوز چندان کافی نیست و عمر بیشتری می طلبد تا به فهم دقایق و رموزات قرآن و حافظ، توأمان، پی ببریم. و با آن که ده کتاب قرآنی و پانصد مقاله قرآن پژوهانه نوشته ام هنوز فکر می کنم که از آن آب و گل اولیه بیرون نیامده ام. از خداوند بزرگ مسألت دارم تا ما قرآن را مهجور نگیریم. چرا که مهجور گرفتن قرآن چنین نیست که ما قرآن را نخوانیم یا که کم بخوانیم، بلکه مهجوریت قرآن زمانی آغاز می شود که به مفاد قرآن توجه نکنیم و در آن تدبر ننماییم.” .
اگر اولین عشق بهاءالدین خرمشاهی را قرآن بدانیم ، دومین عشق او دیوان حافظ خواهد بود. درباره حافظ چنین می گوید: «من در نه سالگی با دیوان حافظ و شعر فارسی، توأمان آشنا شدم و تکان شدیدی در درونم احساس کردم و اصلاً فکر نمی کردم که موسیقی بتواند در کلام هم موج بزند و تا این اندازه بتوان در عرصه کلام زیبایی آفرینی کرد.» امروزه اغلب نقد و نقادیهای او پیرامون قرآن و علوم قرآنی و البته حافظ پژوهی است .
حافظ پژوهی حوزه ایست که او در آن تبحر خاصی دارد . آثار او پیرامون حافظ همواره با اقبال عام و استقبال خوانندگان اهل فن مواجه بوده است. اولین اثر او درباره حافظ نقد کامل و جانانه او بود بر «حافظ شاملو» که نمونه شاخص و درخشانی است از تتبع و تحقیق و نقد بنیان افکن. خرمشاهی تا به امروز بیش از دوازده کتاب را درباره درموردحافظ نوشته که در این بین کتاب «حافظ نامه» که شامل شرح الفاظ و اعلام و مفاهیم عمیق و کلیدی و ابیات دشوار حافظ است، بیش از همه زبانزد عام و خاص است .
با این وجود در بین این آثار ، کتاب «ذهن و زبان حافظ» که در ضمن اولین نوشته مستقل تألیف او درمورد حافظ است، زیبایی و گیرایی دیگری دارد. این کتاب نگاهی تازه و نگرشی نو بر حافظ دارد و با جسارت نظرات بدیع و ناگفته ای را مطرح نموده که در پرتو آن اندیشه و فکر حافظ و شعر او درخشان تر می گردد کتاب «ذهن و زبان حافظ» از روی همدلی و همراهی با اندیشه حافظ نوشته شده است.به گفته خود او: حافظ حافظه ماست و در ذهن و زبان همه فارسی زبانان تا همیشه ای که زبان فارسی و فرهنگ ایرانی پایدار است، حضور دارد .
در همین کتاب است که او برای اولین بار «پاشانی» غزلیات حافظ را نشان می دهد و ساختار غزلیات حافظ را متأثر از ساختمان سوره ها و آیات قرآن می پندارد که به ظاهر و در دید اول ناپیوسته اند و انسجام ندارند، اما در پشت این ناپیوستگی ظاهری، سیاق و اسلوبی هنرمندانه پنهان است که در آن زیبایی و زندگی، صرافت طبع و فیضان روح موج می زند و به آن همواره تنوع و تازگی می بخشد. باز در همین کتاب است که از گناه و شوق حافظ به گناه سخن می رود و به حیات طربناک.زمینه تخصصی مهم دیگر خرمشاهی که امروزه مدام ذهن و زبان و دست و قلم او را به خدمت گرفته است، قرآن پژوهی است. او بدون شک در زمینه شناخت قرآن و علوم قرآنی صاحبنظری کم نظیر و شاخص است و مجدانه سالهاست که در این زمینه کتاب و مقاله می نویسد .
شاهکار او در زمینه قرآن پژوهی البته ترجمه قرآن مجید است که در نهایت ظرافت و صحت و با زبانی شیوا و رسا کاملاً مفهوم و بی آنکه به دشواری و تصنع بگذرد، به فارسی درآمده است. ویژگی دیگر این ترجمه اضافه نمودن ۴ هزار فقره یادداشت در ذیل صفحات ترجمه و واژه نامه ای با ۱۲ هزار لغت است که فایده آن را عام بسیار نموده است. آثار دیگر قرآن پژوهی او همه و همه خواندنی و پندآموز است و در حقیقت طراوت و شادابی به جهان «قرآن پژوهی» اعطا نموده است. تلاش او در امر نقد ترجمه های قرآن دیگران و ویرایش آنها نیز بحق قابل ستایش است .
زمینه سوم کار تخصصی او «واژه پژوهی» است. حوزه زبان و لغت. زبان آگاهی آثار او یکی از مهمترین و موثرترین عوامل اقبال عام و خاص به آثار او است. زبانی شیرین و شیوا با چاشنی ای از طنز و طنازی که همچون زمزمه جویباری زلال بر دل می نشیند. در این زمینه مهمترین کار او فرهنگ کامل شش جلدی انگلیسی – فارسی با عنوان فرهنگ دانشنامه کارا است که در پنج جلد منتشر گشته است.
اغلب فعالیت های خرمشاهی در دسته های زیر است که اکنون ما مروری خواهیم داشت به هر کدام از حوزه هایی که وی به آن ها ورود کرده است :
قرآن پژوهی
او از قرآن پژوهان و مترجمان شاخص و درخشان قرآن کریم به زبان فارسی است. فعالیت های قرآن پژوهی او را می توان به سه دسته تقسیم نمود؛ ابتدا کتاب ها و مقاله های عمومی، دوم نگارش مقاله های انتقادی و نقد ترجمه های موجود قرآن و سوم ترجمه ی قرآن کریم. بدون تردید شاهکار او در حوزه ی قرآن پژوهی ترجمه ی قرآن مجید است که در نهایت ظرافت و درستی و همراه با زبانی شیوا و بی آن که دچار دشواری و تصنع شود به زبان فارسی ترجمه شده است. ترجمه ی او نثری است بسیار شیوا، امروزی و در عین حال ادبی است. علاوه بر ترجمه و تفسیر این اثر شامل پیوست هایی دارای گفتار مترجم، مقاله هایی با عنوان های قرآن و قرآن پژوهی، تحریف ناپذیری قرآن، فهم قرآن با قرآن، کلمه های فارسی در قرآن مجید و واژه نامه است .
حافظ پژوهی
بی شک می توان گفت که حافظ در جایگاه سخنگوی ناخودآگاه جمعی ما است چرا که هر ایرانی قسمتی از وجود خویش را در حافظ یافته و با او زوایای پنهانی از خاطره اش را پیدا می کند.بهاءالدین تا به امروز بیش از دوازده کتاب را درباره درموردحافظ نوشته که در این بین کتاب «حافظ نامه» که شامل شرح الفاظ و اعلام و مفاهیم عمیق و کلیدی و ابیات دشوار حافظ است، بیش از همه زبانزد عام و خاص است.این نویسنده بزرگ حافظ نامه را به نحوی به قلم تحریر درآورده است که اگر کسی بخواهد حافظ را بشناسد در ابتدا می بایست ابزار شناخت را فرا بگیرد و به این شکل نیست که بیاید و هر بیت را معنی کند چرا که وی می خواهد خواننده با اصطلاح ها و کلید واژه های حافظ آشنا گردد و خودش بتواند ازآن بهره جوید. خرمشاهی زمینه و اطلاعات این شناخت و فراگیری را به خواننده آن می دهد. از طرفی دیگر کتاب ذهن و زبان حافظ که با آرزوی همدلی با حافظ نوشته شده، لطف و گیرایی خاصی دارد. این کتاب نگاه و نگرشی تازه بر حافظ می افکند و با جرات و جسارت دیدگاه های تازه و ناگفته یی را طرح می کند که در پرتو آن اندیشه ی حافظ و شعرش تابناکتر می شود .
یکی از آثار این محقق بزرگ تاریخ ادبیات حافظ خرمشاهی باشد که با نام حافظ نامه در سال ۱۳۶۶ توسط انتشارات سروش رسید که از استقبال بی نظیری برخوردار شد . این استقبال بیشتر از طرف افرادی بود که حافظ و اشعار او را دوست داشتند. با این حال نویسنده با پرداختن به تمام زاویه اشعار حافظ که کاری بسیار دشوار است و یا بهتر است بگویم از عهده یک یا چند نفر خارج است ،شاهکاری هنری را تقدیم جامعه ایرانی کرده است.
او با این کار خود خدمتی بزرگ به ایران انجام داد و توانست پرونده حافظ پژوهی را باز بگذارد تا اهل فن و یا هر فردی که عاشق شعر است برداشت ها و نکات جدیدی را از این اثر به دست آورد. او که این اثر را در کنار آثار همچون کوچه رندان ، تاریخ عصر حافظ قرار می دهد از ستون های برجسته برای شناخت و پژوهش در مورد حافظ می داند به همین خاطر او زمان های زیادی را صرف مطالعه آن ها کرده است.
اصولاً در تفسیر اشعار حافظ مشکلات زیادی وجود دارد از جمله اینکه ابیات بسیار دشوار به درستی تفسیر و معنی نشده است و یا اختصارهای به کار رفته در اشعار به درستی معنی نشده است و توضیحات کامل و درستی در مورد آن ها وجود ندارد با این حال فردی مانند بهاءالدین خرمشاهی توانسته تا حدودی این مشکلات را حل کند. به همین خاطر است که او را یکی از محققین بزرگ تاریخ ادبیات حافظ است.
ترجمه پژوهی
ترجمه مانند هنر است که مترجم به مثابه هنرمند به درک و فهم موضوع، معنی و مفهوم های پدیدآمده در زبان اصلی پرداخته و سپس انتقال، جایگزین یابی درست و بازسازی آن ها در زبانی دیگر را عهده دار میشود.
هنر او در ترجمه برای همگان آشکار است چرا که آثارش بیانگر این استعداد و علاقه است تا آن جا که وی چندین مرتبه علاقه مندی خود به عرصه ترجمه را بیان کرده است. خرمشاهی در همین باره می گوید: من از اول قصد داشتم مترجم بشوم و بعد تصمیم گرفتم روی به تالیف بیاورم.
به خصوص گوناگونی و تنوع آثار ترجمه شده او و تجدید چاپ آن ها بیانگر گستره ی علم و آگاهی وی است. بر همین مبنا می بایست بیان کرد که یکی از حوزه های های تخصصی او «واژه پژوهی» یا حوزه ی زبان و لغت است. زبان آگاهی آثار وی یکی از مهمترین عوامل اقبال مخاطبان همگانی و خاص به نوشته هایش است. زبانی رسا و شیوا با چاشنی از طنز که همچون نوای جویباری زلال بر دل می نشیند .
روشنفکری دینی
روشنفکری و روشنفکران در ایران داستان درازی دارد و در زمان های مختلف تاریخی نظریات مختلفی درمورد این موضوع نوشته شده است . از سویی نیز بحث از روشنفکری دینی که شامل ۲ گانه ی سنت و مدرنیته می باشد در ایران معاصر به مانند یکی از موضوعات با اهمیت عرصه ی خرد ورزی، ذهن و فکر اندیشمندان را به خود مشغول و معطوف نموده است . خرمشاهی در حوزه ی تعریف مقوله ی روشنفکری مقاله ای را منتشر نموده است ولی وی خود را از دسته روشنفکران دینی ندانسته بلکه خود را «نوسنت گرا» یا «نو ارتدوکس» می خواند. در همین پیوند در گفت و گو با نشریه ی «اندیشه پویا» می گوید: خودم را نوسنت گرا یا نوارتدوکس می دانم. من فکر می کنم سنت خیلی اهمیت دارد. در شعر اهمیت دارد، در هنر اهمیت دارد. اصلاً فرهنگ با سنت ساخته می شود. به نظر من ما چیزی به نام روشنفکر دینی نداریم. اما روشنفکران دیندار داریم .
خرمشاهی از دریچه نقد
بعضی بر این باورند که ترجمه ی قرآن توسط او دارای اشکالاتی است که عمده ترین آن ها روش و سیاق وی است. همچنین از سویی دیگر معتقدند او در توجه کردن و پایبندی به منبع ها و ماخذ غیرمعتبر، بدون اهمیت دادن به جایگاه کتاب های تفسیری و مفسران و حتی بدون جستجوی مختصر نگرش های آن ها، در موارد متعددی به نتخاب روایت های تفسیری مهم و بزرگی دست زده است. این اشکال روشی، موجب بی اعتباری محتوای متون تفسیری شده است. هر چند چنین نقدهایی بر این ترجمه وارد شده است ولی با این وجود نمی توان از نقاط قوت آن چشم پوشی کرد یکی دیگر از نقدها به کارنامه ی او گوناگونی آثار در حوزه های مختلف ادبی، عرفانی، دینی و فلسفی است اما با این حال وی بر این باور است که مترجمان می بایست در موضوع های تخصصی کار و ترجمه کنند تا کیفیت ترجمه ها بالاتر برود .
عده ای نیز تعدادی از آثار بهاءالدین خرمشاهی را در گروه آثار غیر تخصصی قرار داده اند. برخی از این نکته هم پا را فراتر گذاشته و او را محققی می دانند که گاهی، مرزهایش را با روزنامه نگاری برداشته است .
با همه ی این تفاسیر یکی از مشخصه های برجسته ی او نقدپذیری وی در کنار نقد دیگران است. در همین باب «مسعود انصاری» در مراسم یادبود وی با عنوان «شب بهاءالدین خرمشاهی» گفت: او تنها نقد نمی نوشت، بلکه نقد را هم می پذیرفت. نقد را می پذیرفت که هیچ، نقدها را چاپ و منتشر هم می کرد و در رعایت حقوق معنوی ناقدین هیچ ترس و واهمه ای نداشت .
آثار بهاءالدین خرمشاهی
- فرهنگ موضوعی قرآن
- ذهن و زبان حافظ
- حافظ‌نامه
- سیر بی سلوک (مجموعه مقاله)
- چهارده روایت
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی
- دائرهالمعارف تشیع
- کتیبه‌ای بر باد
- پوزیتیویسم منطقی
- ترجمه‌کاوی
- طنز و تراژدی
- حافظ
- کژتابی‌های ذهن و زبان
- فرصت سبز حیات
- حافظ حافظه ماست
- فرهنگ-دانشنامهٔ کارا
- هزار حکایت و هزار عبارت عرفانی (با همکاری عارف و شهاب الدین خرمشاهی)
- فرار از فلسفه (زندگی نامهٔ خودنوشت فرهنگی)
- رستگاری نزدیک (مجموعه مقاله)
- در خاطرهٔ شط (مجموعه مقاله)
- قرآن پژوهی (۲ج)'(مجموعه مقالات قرآن پژوهی)
- زنده میری (مجموعه اشعار)
- آه و آیینه (گزیده اشعار)
- از این دو راهه منزل (مجموعه مقاله)
- قرآن شناخت
- از واژه تا فرهنگ
- برگزیده و شرح اشعار حافظ (همراه با مهرداد نیکنام)
- فالهای شگفت‌انگیز حافظ (همراه با فانی تبریزی)
- گزینه اشعار حافظ
- چشمه خورشید (گزیده اشعار حافظ)
- از شک تا یقین
- نبض شعر (مجموعه نقد اشعار)
- انسانم آرزوست (شرح برگزیده غزلیات شمس)
- بررسی ترجمه‌های امروزین قرآن کریم
البته به این نکته هم اشاره کنیم که این حجم از آثار تنها گوشه ای از آثار بهاالدین خرمشاهی است. وی بیش از دویست عنوان نشر دارد .
