شفقنا- سدره طوبی را باید نظریه‌ای در حوزه پیشرفت و زمینه تحقق آرمانی در آمایش بنیادین مرکز الگو تلقی کرد.
طیبه محمودی محمدآبادی، دانش آموخته علوم جغرافیایی و برنامه‌ریزی دانشگاه اصفهان و محمدحسین رامشت استاد دانشگاه اصفهان در مقاله ای مبانی نظری پیشرفت در حوزه آمایش بنیادین را تبیین کردند.
متن مقاله به شرح زیر است:
سدره طوبی را باید نظریه‌ای در حوزه پیشرفت و زمینه تحقق آرمانی در آمایش بنیادین مرکز الگو تلقی کرد. آرمانگرایی در فضا، از آرمانشهر افلاطون و فارابی گرفته تا آرمانشهرهای عصر جدید (آتلانتیس، شهر خدا و …) از جمله آرزومندی‌های دیرینه نخبگان بشری در دستیابی به ایده‌آل‌های زیستی بوده است؛ به طوری که از آن به عنوان مقدمه معرفت‌شناسی فراورش تمدنی در فضا یاد می‌شود، اگرچه بسیاری از فیلسوفان امروزی با چنین تفکری موافقت چندانی ندارند و به همین دلیل پرداختن در این حوزه تفکری در نزد بسیاری از محققان امری دست نیافتنی است. با این وصف این تفکر از اهمیت معنی‌داری در زندگی بشری پرده بر می‌دارد. اگر بتوان ماهیت فرایند پیشرفت را نوعی آرمان استعلایی ترجمه کرد، لاجرم این سؤال نیز مطرح خواهد شد که پیشرفت مستلزم تلاش برای دست یافتن به چه اهدافی خواهد بود و آرمان نهایی یک جامعه آن هم در حوزه تمدن اسلامی چه پیشران‌هایی را شامل می‌شود. در ایران عصر جدید نیز، آرمانشهرهایی ارائه شده است که غالباً با نگاه به ایران قبل از اسلام و تمسک به دو اصل هویت ملی و نژاد آریایی و یا با نگاه به ساختارهای مفهوم توسعه به جای پیشرفت استوار شده است. اکنون پس از یک قرن تلاش و تجربه، روشنفکران ایران به این واقعیت معترف‌اند که اجمالا جامعه ایران با جوامع دیگر متفاوت است و همین تفاوت می‌تواند سر منشأ تفاوت در طرح آرمان فضایی سرزمین آنها نیز باشد. حال اگر بپذیریم که برای پرداختن به فرایند پیشرفت پیش از هر چیز محتاج داشتن نظریه‌ای در این زمینه خواهیم بود، آن وقت آمایش فضایی در ظرف ایران نمی‌تواند بدون پشتوانه ارزش‌های منبعث از چهارچوبه‌های معرفت اسلامی مطرح شود و بنابراین سدره طوبی روح ارزش‌های وحیانی است که در قالب نظریه پیشرفت در چارچوب الگوی اسلامی ایرانی جاری می‌شود. به عبارتی این پژوهش که به اتکا روش پدیدارشناختی و تدقیق در مبانی معرفت‌شناسی اسلامی در دانشگاه اصفهان صورت گرفته نشان می‌دهد که:
– پیشران اصلی پیشرفت، دستیابی به دو مفهوم بنیادی عدالت و راستی در آرمانشهر سدره طوبی است.
– پیشران عدالت و راستی با قاعده مثلث پاسگال گسترش و با اصول سیستم‌های پویا[1] (SD) با پسخوراندی منفی، منجر به تقویت، پایداری و سین انرژی[2] نظام آرمانی ملی می‌شود.
بحث اصلی
بررسی نقدها بر آرمانشهرهای طرح شده در ادوار مختلف نشان از آن دارد که الگوهای آرمانی همگی بر پایه یک نظریه[3] استوار بوده و بر اساس چنین دیدگاهی آرمانشهر طراحی و تجلی ذهنی پیدا کرده است. به عبارت دیگر، دنبال کردن آرمان بدون برخورداری از یک نظریه بنیادی، متصور نخواهد بود. دانش آینده‌نگاری و آینده‌پژوهی در عصر ما افق جدیدی از آرمانگرایی را در دو سطح مختلف مطرح می‌کند.
سطح اول بیشتر معطوف به امواجی است که در جوامع به صورت کنترل نشده، ایجاد می‌شود و اعتقاد بر آن است که هر موجی که رخ دهد می‌تواند فرصتی تلقی شود و در واقع با تسلط بر امواج به وجود آمده که در رخ دادن آن نقشی نداشته‌ایم، اهداف و آرمان‌های خود را جست‌وجو کنیم. بنابراین بهره‌مندی از این فرصت به دست آمده خود آرمانی است که بدون آنکه انتظاری در ایجاد آن داشته باشیم بدان دست یافته‌ایم.
سطح دوم بر این باور است که با شناخت و رصد مستمر وقوع اتفاقات می‌توان تأثیر خاصی بر آنها اعمال و مسیر حرکت را به نفع آرزومندی‌های مقطعی خود تغییر داد.
بسیاری از فلاسفه و محققان بر این باور هستند که آرمانگرایی خود نوعی تغییر است و ناپایداری جزء سرشت آن محسوب می‌شود، در نتیجه برای آنکه بتوان آرمانشهر را از دستبرد زمان و مکان محافظت کرد؛ در ابتدا باید معلوم داشت که چه چیزهایی در بستر زمان و مکان تغییرپذیر هستند و چه عواملی فارغ از زمان و مکان عمل می‌کنند و سپس آرمانشهر را بر پایه‌ای استوار کرد که از دستخوش تغییرات زمانی و مکانی مصون بماند. این امر به دو ویژگی بنیادی آرمانشهری بستگی خواهد داشت. اول آنکه اصول آرمانی از مفاهیمی انتخاب شوند که از قید تغییرات زمان و مکان رها باشند و دوم آنکه مفاهیمی انتخاب شده تأویل‌پذیر باشند؛ زیرا برخورداری از یک تعریف تأویل‌پذیر بر قدرت جاودانگی آن خواهد افزود و اجازه خواهد داد تا به تناسب زمان و مکان قابلیت بازتعریف و دستیابی را داشته باشد.
این ویژگی‌ها را می‌توان در مدائن فاضله دانشمندان ایرانی تا حدود زیادی شاهد بود و دلیل آنکه متن ادبی حافظ و امثالهم در طول زمان کهنه نمی‌شوند، بیشتر تبعیت از چنین اصولی بوده است.
سدره طوبی که خود از واژه‌های قرآنی برگرفته شده است، برای تبیین نظریه پیشرفت در الگوی اسلامی ایران انتخاب و معطوف به دو مفهوم بنیادی در سند الگوی پایه پیشرفت[4] و آیه 115 سوره شریف انعام است. این انتخاب از بررسی 6219 آیه در قرآن مجید صورت گرفت؛ زیرا که در این کتاب آسمانی بیش از 21 آیه[5] به چشم‌اندازی از آینده با متنی تصویری از یک مکان آرمانی یاد شده است. این بدان معنی است که آرمانشهرها در قرآن حتی با تصویری از مکان بیان شده و در سوره انعام[6] آیه 115 به صراحت استعلاجویی را در دو اصل پیشران عدالت و راستی خلاصه می‌کند و کمال یافتن را بر اساس این دو مفهوم، قانون لایتغیر الهی معرفی می‌کند[7]. به تعبیری دیگر کمال و یا پیشرفت در گرو تحقق دو ارزش لاتغیر عدل و صدق است و بنابراین در اینجا سعی شده “سدره طوبی” به عنوان نظریه پیشرفت در حوزه آمایش بنیادین مطرح و نسبت به تبیین ویژگی‌های آن مبادرت شود
بنیان‌های نظریه سدره طوبی
ویژگی‌های نظریه سدره طوبی را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1- اولین ویژگی مفهومی سدره طوبی القای فضایی آرمانی است که از ترکیب دو عنصر حیات مند و حیات‌بخش گیاهی به وجود آمده است. واژه سدره در قرآن در آیه 14 و 15 سوره نجم[8] به کار رفته و واژه طوبی، تنها یکبار در آیه 29 سوره رعد آمده است[9]: همان‌گونه که از مضمون این آیات بر می‌آید قرآن آرمانشهری با ویژگی‌های خاص را برای شهروندان آن ترسیم می‌کند؛ از این رو، درخت طوبی، در تفاسیر تجلی پاداش عمل مشترک همه بهشتیان است. میوه‌های درخت طوبی، خوردنی، پوشیدنی (لامقطوعه و لا ممنوعه) و تزیینی است. ریشه آن از «صفوان» و از چشمه تسنیم (خوش‌گوارترین چشمه بهشتی) سیراب می‌شود و خنکی این درخت، خنکی کافور و طعم آن زنجیل و سایه‌اش ممدود است.
2- دومین ویژگی سدره طوبی تأویل‌پذیری آن است، به طوری که چه در متون دینی و چه در متون اجتماعی عصر جدید و چه در اساطیر تاریخی و هنر دارای مفاهیم متفاوت ولی عمیق و استعلایی است. برای مثال در ادبیات اجتماعی از آن به آزادی و امنیت تعبیر شده و از منظر نمادشناسی می‌توان گفت درخت سدره نماد آزادی و درخت طوبی نماد امنیت و آرامش است. در متون دینی درخت طوبی و سدره المنتهی که خدای بخشاینده نهالش را نشانده، همان دوستی و ولایت امیر مؤمنان و خاندان او علیهم السلام است که مدار و قلب تمام خوبی‌ها و شایستگی‌ها می‌باشد. محبت و دلباختگی آخرین و کامل‌ترین نهال هستی، حضرت حجت علیه السلام است که حضرت حق، در دل‌های پاک اهل ایمان کشت تا با صدق ایده‌ها و برترین کردارها (عمل صالح) آبیاری شود. در پاره‌ای از متون توصیف سدره طوبی به چهار صفت، سایه، ثمره، رایحه و زیبایی که از ویژگی معماری فضای باغ‌های ایرانی بوده، نیز متصف شده است. در حوزه هنر معماری ایرانی هانری استیرلن با اشاره به دو گنبد شاخص مسجد جامع عباسی و مدرسه سلطانی اصفهان، آنها را نمادی از درخت طوبی می‌داند که در خط آسمان باغشهر صفوی به نمایش در آمده‌اند. در هنر طراحی فرش ایران نیز، سدره طوبی در قالب درخت حیات با ویژگی‌های مکانی متعدد از جمله تصاویر جذاب به شمار می‌آید (شکل 1).
شکل 1- درخت حیات در نقوش فرش ایران الهام گرفته از سدره طوبی
در ادبیات آیینی ایرانیان در سوگداشت واقعه کربلا[10] این دو واژه بار مفهومی همه درستی و وفاداری را بدوش می‌کشد و در ادبیات دینی قبل از اسلام سدره طوبی پیراهن سپیدی است که انبان و گنجینه پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک شمرده می‌شود. این تأویل‌ها در حوزه فلسفه به ویژه در آثار سهروردی در آواز پرجبریل، عقل سرخ و حکایت ارغوانی در عناصری چون کوه قاف، درخت طوبی و سیمرغ خلاصه می‌شود.
3- ویژگی سوم سدره طوبی در پشتیبانی مفهومی از واژه پیشرفت است. واژه پیشرفت در مرکز الگو دارای بار معنایی خاصی بوده و دقیقاً در برابر واژه توسعه به کار گرفته شده است. این واژه تباین فکری خاصی با ادبیات متداول در غرب دارد که بیشتر متکی به گسترش صوری و کالبدی جامعه است. پیشرفت در سدره طوبی بر اساس آموزه‌های قرانی بر دو پیشران اصلی یعنی عدل و صدق استوار شده که در آیه 115سوره انعام قرآن مجید آن دو نماد به دو ارزش مصداق‌پذیر، تعبیر شده است. به عبارت دیگر، شهر آرمانی الگو تنها بر دو پایه استوار است و تمامی تلاش بعدی برای ایجاد سازمندی‌هایی خواهد بود که این دو اصل تحقق یابد.
4- بر اساس بررسی‌های انجام شده به ویژه از متن آیات الهی در قرآن، عدل و صدق دو مفهوم ارزشی است که ضمن شناور بودن مفهوم آن در حوزه‌های مختلف دارای سه ویژگی عمده می‌باشد:
الف) از قید تغییرات زمانی و مکانی آزاد است.
ب) ساختار اثرگذاری آن زایشی هرمی است.
ج) تحقق آن دارای پسخوارندی منفی و سبب پایداری سیستم می‌شود.
دو اصل عدالت و راستی پیشران‌های ارزشی ثابتی هستند که توسط متغیرهای چندی تعریف‌پذیر هستند و برحسب آنکه در کدام Context زمانی و مکانی و یا قلمرو موضوعی قرار گیرند، پارامترهای تعریف کننده آنها تغییرپذیر هستند. اما نکته در خور تأمل در آنها، ساختار و الگوی تأثیرگذاری آنها بر محیط و ایجاد مفاهیم دیگر در جامعه است. عدل و راستی به آن دلیل پیشران تلقی می‌شوند که وقوع آنها نه به صورت خطی و یا نمایی که با منطق مثلث پاسگال و هرمی به زایش مفاهیم دیگر منجر می‌شود و افزایش در یک بعد، سطح تحت تأثیرش به صورت غیرحسابی گسترش و زاینده است[11] (شکل 2).
شکل 2- نحوه زایش مفاهیم جدید به دنبال تحقق عدالت در حوزه‌های مختلف
دستیابی به عدالت بر اساس نظر پخش هاگراستراند به مثابه یک موج در سیالی خاص منتشر نمی‌شود و مکانیسم آن بیشتر به مثابه سیستم‌های پویا عمل می‌کند. در مدل هاگرستراند موج بعد از طی مسافتی مستهلک و ضعیف می‌شود (شکل 3) .
شکل 3- نحوه گسترش و پخش یک پدیده در فضا بر اساس نظریه پخش هاگراستراند سوئدی
همان‌گونه که در شکل دید می‌شود امواج با دور شدن از محل انتشار تحلیل رفته و بعد طی مسافتی مستهلک می‌شوند، حال آنکه در سیستم‌های زایشی با بازخورد دینامیک گسترش و زایش مفاهیم دیگری در قبال هر یک از پیشران‌ها به وقوع پیوسته و با توجه به آنتروپی منفی آن، سبب تقویت سیستم را فراهم می‌آورد؛ به طوری که مفهوم عدالت، خود زمینه‌ساز شکل‌گیری مفاهیم دیگری چون، امنیت، هدایت (تحریک اشتیاق اعضا به سمت و سوی هنجارها)، رفتار بهنجار اجتماعی، رضایت‌مندی و … می‌شود. این مفاهیم همگی دال بر آن است که همان‌گونه که قرآن مطرح می‌سازد عدالت و راستی هر دو نور و بنابراین نور هادی و درستی را نمایانگر است. همین مکانیسم مفهوم‌سازی در راستی (صدق) نیز تجلی می‌یابد و مفاهیمی چون زیبایی، پاکی، درستی، دوستی و خرسندی نتیجه عملی دستیابی به مفهوم راستی است و ترکیب آنها با یکدیگر شرایط رشد و خلاقیت جامعه را فراهم و در انتها به پیشرفت و اقتدار جامعه منتهی می‌شود.
نکته در خور توجه دیگر در این مکانیسم آن است که پایداری و استمرار سدره طوبی بنا به تأویلی در چهارچوب خاصی امکان‌پذیر است که به فراورش مدنی و شکل‌گیری تمدن نسبت داده می‌شود. فراورش مدنی یک خصیصه جامعه‌شناسی است و آن اینکه اگر جامعه‌ای قادر به تشخیص و تعریف مسائل خود و برای حل آنها خود قادر به تدبیر آن باشد، آن جامعه به حوزه تمدنی ورود پیدا کرده است. البته بدیهی است که هر تمدنی بر شالوده دستگاه معرفتی خاصی بنیان نهاده می‌شود و نحوه پرداختن به مسئله و روش حل آنها بر اساس آن صورت می‌گیرد.
نکته بسیار مهم در شناخت مصادیق عدالت و راستی موضوع دانش و خرد و عقلانیت است. به تعبیر دیگر بدون دانش نمی‌توان عدالت را تعریف و از غیر آن ممیز کرد و همین عامل منشأ اصلی در تعریف راستی و مصادیق آن است[12]. به عبارت دیگر قسط که حاصل همپایی دستیابی به عدالت و صدق است بدون دانش امکان‌پذیر نبوده و عقلانیت و خرد روح حاکم بر فهم دانش و حکمتی است که ما را قادر به توانایی و اقتدار در یک جامعه رهنمون می‌سازد.
نتیجه‌گیری
بدون داشتن چهارچوبی نظری مبنی بر بنیان‌های معرفتی برگزیده شده توسط یک جامعه، نمی‌توان انتظار داشت که آن جامعه بتواند به پیشرفت دلخواه خود نائل شود. حتی این اصل در مورد جوامعی که کمتر به آرمانگرایی معتقد هستند نیز دیده می‌شود و تحولات فکری در اروپا دال بر این مدعا است. آنچه از آیات قرانی می‌توان استنتاج کرد آن است که پیشرفت یک امر استعلایی و متکی به دو اصل پیشران و در دو واژه عدالت و راستی خلاصه شده است. پیشران‌های پیشرفت قدرت زایش مفاهیمی دیگری را بر اساس قاعده مثلث پاسگال و درهم تنیدگی پیچیده‌ای بر اساس سیستم‌های پویا داشته و از نظر مفهومی در حوزه‌ها و قلمروهای گوناگون دارای مصادیق متعدده‌ای است. در حوزه آمایش، عدالت در تعادل فضایی و راستی، در به رسمیت شناختن سازمندی‌های اجتماعی و ارتباط فضایی آنها تأویل‌پذیر است و دستیابی به این مصادیق جز با دانش و معرفت علمی میسور نیست. در این رهگذر آنچه در نقشه راه برای تحقق این دو اصل اهمیت خواهد یافت تلاش و مجاهدت علمی برای تعریف این دو مفهوم قرآنی در قلمرو آمایش سرزمینی است که بر عهده محققان متعهد به دادشهر خدایی هستند.
پیشنهاد‌ها
در دستیابی به تعادل فضایی ایران یا همان عدالت اولین اقدام می‌تواند:
– حذف مرجح بودن مکانی در تخصیص اعتبارات و تسهیلات باشد و این کار با تغییر ساختار اداری کشور از الگوی سلسله مراتبی متمرکز نقطه‌ای به الگوهای دیگر ساختاری چون فدراتیو منطقه‌ای و … میسور است؛ زیرا الگوی سلسله مراتبی اداری کشور مهم‌ترین عامل در مرجح شدن مناطق و تبعیض در برخورداری امکانات به شمار می‌آید.
– اقدام بعدی برای توقف تمرکز جریان سرمایه به مکان‌های مرجح، به رسمیت شناختن قاعـده پخشیدگی سرزمین ایران است. اینکه نقاطی معدود و خاص به عنوان مراکز توسعه انتخاب شوند و همه توجهات به آنها معطوف باشد، خلاف قاعده سرزمینی ایران است؛ زیرا وجود بیش از 70 هزار نقطه سکونتی حکایت از قانونی خاص سرزمینی دارد.
در دستیابی به راستی می‌توان ابتدایی‌ترین پیشنهاد را متوجه سیستم بانکی دانست.
– سیستم بانکی غرب که ایران نیز بخشی از آن به شمار می‌آید، با تغییر واژگان قمار به بورس، سرقت پنهان به تورم پولی، ربا به سود، کلاه‌برداری پنهان به تسهیلات بانکی و … همواره سعی داشته است، نادرستی و شوک‌های اغواکننده‌ای را به جامعه و سیستم مالی آن وارد سازد و از این رهگذار به شکاف فقر و غنا دامن زده است. بنابراین تغییر این سیستم مالی می‌تواند اشکال اغواکننده و فریبنده نادرستی را در حد زیادی التیام بخشد.
– ایجاد سیستم‌های عمومی مردمی (نه خصوصی) در ایالات فدراتیو و آزادی عمل منطقه‌ای برای نظارت بیشتر.
اگرچه تشریح اجرای عدالت و راستی با توجه به مفهوم شناور آن البته بدین سادگی‌ها نبوده ولی معمولاً سیستم‌های خودکار اداری تا حدودی می‌تواند در تحقق این اهداف کمک کند. بدیهی است تشریح ایده سدره طوبی و نحوه دستیابی به آن به شرح مبسوط‌تری در فرصت موسع‌تری، نیازمند است.
[1]. Dynamic System
[2]. Synergy
زمانی که دو یا چند عنصر، جریان یا عامل با هم، تعامل داشته باشند معمولاً اثری به وجود می‌آید که اگر این اثر از مجموع اثرهایی که هر کدام از آن عناصر جداگانه می‌توانستند به وجود آورند بیشتر شود در این صورت پدیده‌ی هم‌افزایی یا سین انرژی رخ داده است.
[3] .Viewpoint
[4]. در سند الگوی پایه مرکز، پیشرفت رشد و تعالی انسان در مسیر خلیفه الهی تعریف شده است.
[5]. سوره‌های نجم (آیه7)، تکویر (آیه 23)، آل‌عمران (آیه 174 و 162 و15)، حدید (آیه 27، 20)، توبه (آیه 109، 72، 21)، محمد (آیه 28)، مائده (آیه 16، 1)، فتح (آیه 29)، حشر (آیه 8)، سجده (آیه 19)، نجم (آیه 75)، نازعات (آیه 39، 41). قمر (آیه 54، 55)
[6]. وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا ۚ لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ
[7]. در متون اسلامی بعضا این دو مفهوم به وجود حضرت امیر (عدالت) و حضرت زهرا (راستی) تعبیر شده و از همین رو ایشان را صدیقه کبرا نیز نام نهاده‌اند.
[8]. «عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی ٭ عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی» سدره المنتهی، بهشتی که مسکن متقیان همانجا است.
[9]. «الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ» آنان که به خدا ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، طوبی (پاکیزه‌ترین زندگی) و بهترین سرانجام نصیبشان است؛
[10]. سدره و طوبی به دامان زمین افتاده بود ………………………………..یا زپیکر آن دو دست نازنین افتاده بود (سازگار)
[11]. این مدل گویای رمز بسیاری از اعداد مقدسه در قرآن و احادیث است، چنانکه یک صدقه، هفتاد نوع بلا را رفع می‌کند و یا یک رکعت نماز در مسجدالحرام برابر با صد هزار رکعت نماز معمولی است و یا 20 تن از مومنین برابر با 200 تن از کفار قلمداد شده‌اند. این اعداد گویای ارزش‌هایی است که دستیابی به آنها چنین اعداد زایشی را سبب می‌شوند.
[12]. سر راستی، دانش ایزدی است.
